Verslag van inventarisatie aan beheer bezoekerscentrum Corversbos, Hilversum, februari 1993

Insekteninventarisatie 1992 kruidentuin bezoekerscentrum Corversbos te Hilversum

Jeroen de Rond,

HYMENOPTERA ACULEATA

Ter inleiding
Entomologische inventarisaties zijn gewoonlijk tamelijk arbeidsintensief en vereisen een meer dan gemiddelde kennis van de insektenfauna. Het is daarom niet verwonderlijk dat wetenschappelijke instituten uiterst zuinig zijn met het nemen van initiatieven op dit gebied. Slechts de meest kwetsbare en zeldzame natuurgebieden komen voor een dergelijk onderzoek in aanmerking. Het plan om een volledig door de mens gekomponeerd stukje flora te inventariseren op het voorkomen van insekten, kwam dan ook niet uit de hoek van verontruste natuurbeschermers, maar ontstond eerder uit een gedeelde nieuwsgierigheid naar de insektenfauna van de kruidentuin door de beheerder van het bezoekerscentrum en de auteur.

Verzamelmethoden
Om de selektieve elementen van het menselijk verzamelgedrag uit te schakelen en een objektieve neerslag te verkrijgen van het soortenbestand van een terrein, geven entomologen er doorgaans de voorkeur aan om te werken met insektenvallen. Voor kevers maakt men gewoonlijk gebruik van ingegraven bodemvallen, voor vliegende insekten van een zgn. malaiseval. De werking van dit tentvormige net berust op het principe van een visfuik; de insekten die tegen het vertikale net aanvliegen kruipen instinktief naar de vangbeker in de nok van de val. De minimale verschillen tussen de toch al onooglijke diertjes maken het doden van de vangsten noodzakelijk. Dit mag onsympathiek klinken, maar als men daar de astronomische hoeveelheden vliegen en muggen tegenoverstelt die gedurende een zomer tegen auto's te pletter slaan, zinken de malaisevangsten daarnaast in het niet.
Omdat bijna alle insektensoorten zich gespecialiseerd hebben op een beperkte groep planten is het in een gevarieerd terrein als dit zeer aannemelijk dat slechts een deel van de aanwezige soorten in de val terecht zal komen. In een poging de soortenlijst aan te vullen is tevens met het vlindernet gevangen (handvangst).

Determineren
De 20.000 soorten die de insektenfauna van Nederland naar schatting telt, is te groot voor één enkele persoon om in zijn geheel te bestuderen. De entomologisch geïnteresseerde liefhebber die serieus tot op de soort wil determineren is wel haast gedwongen om zich te specialiseren. Meer dan 1000 soorten leren herkennen is onverstandig. Net als bij vogels kent bijna iedere insektesoort aanzienlijke verschillen in kleur en vorm tussen mannelijke en vrouwelijke exemplaren. In totaal komt dat dus al neer op zo'n 2000 te herkennen vormen.
Al is Europa een van de meest grondig bestudeerde streken op aarde, er bestaan nog talloze vragen omtrent variaties, rassen en ondersoorten. Het komt zelden voor dat in Nederland een nieuwe soort voor het eerst wordt waargenomen. Toch verschijnen er jaarlijks nieuwe namen op de soortenlijsten. In veel gevallen zijn naamsveranderingen het resultaat van persoonlijk inzicht: een reeds bekende kleurvariant van een bepaalde soort kan bij voorbeeld door iemand tot zelfstandige soort worden verheven, maar enige tijd later weer door een ander synoniem worden verklaard met de oude soort. Helaas blijft de naam van de tijdelijke nieuwe soort nog enige tijd rouleren in determinatiewerken die in de tussentijd zijn verschenen. Dat veroorzaakt de nodige verwarring.
Tot nu toe is de sectie der Aculeata slechts te determineren aan de hand van een reeks uiteenlopende, veelal buitenlandse wetenschappelijke publikaties die in leeftijd uiteenlopen van enkele jaren tot meer dan een eeuw. Het vergaren en bijhouden van de literatuur is een uiterst tijdrovende aangelegenheid en misschien wel de belangrijkste barrière voor natuurliefhebbers om zich op het toch uiterst boeiende terrein van de entomologie te begeven. Als het alleen om determineren en inventariseren gaat bestaat er ook een effektievere methode; nl. het vergelijken van eigen vangsten met exemplaren uit een bestaande kollektie. Iedere ingewerkte liefhebber (leden van de Nederlandse Entomologische Vereniging of van de KNNV insektenwerkgroepen) kan de beginner daarbij behulpzaam zijn.

Aculeata
Het insektenrijk is op natuurlijke wijze in een aantal gemakkelijk te onderscheiden orden ingedeeld. Zelfs de volslagen leek kan er uit het hoofd al een aantal opnoemen; vlinders, sprinkhanen, kevers, libellen, vlooien, kakkerlakken enz. De wespen zijn samen met bijen en hommels verenigd in orde der Vliesvleugeligen of Hymenoptera. Een aparte groep wespen leeft als larve uitsluitend van bladeren, en heeft bovendien als volwassen dier niet de bekende ingesnoerde wespetaille. Dit is de onderorde der bladwespen of Symphyta. Van de overige wespachtigen, onderorde Apocrita, leeft het overgrote deel als larve parasitair op andere insektelarven (sluipwespen, brons- wespen) en een ander deel maakt gallen in planten (galwespen). De restgroep, waar het in dit werk over gaat, legt aktief een voedselvoorraad aan voor de larven en heeft als gemeenschappelijk kenmerk het bezit van een angel; dit zijn de angeldragers of Aculeata. Opgemerkt dient te worden dat alleen de vrouwelijke dieren over een angel beschikken en dat dus alle mannelijke bijen mieren en wespen volstrekt ongevaarlijk zijn.

Het belang van sluipwespen voor de landbouw is reeds wijd en zijd bekend. De honingbij is natuurlijk een primaire voorwaarde voor fruitteelt, maar in feite net zo zeer een stukje kultuur als de landbouw zelf. In sommige opzichten vormt deze geïmporteerde soort door haar dominant verzamelgedrag net zo'n grote bedreiging voor de inheemse bijensoorten als het verdwijnen van wilde planten. Nog niet zo lang geleden is men ook hommels gaan gebruiken voor het bevruchten van gewassen in de tuinbouw, en bosmieren zullen volgens Leidse onderzoekers in de toekomst gaan gelden als hèt vervangingsmiddel van landbouwgiffen.
Waarschijnlijk is het groeiend milieubesef de aanleiding geweest voor een verhoogde belangstelling in de verspreiding van onze insekten. Met een subsidie uit het anjerfonds is begin 1992 in het Nationaal Natuurhistorisch Museum te Leiden een begin gemaakt met het natrekken van alle gegevens over angeldragers die in de afgelopen eeuwen in Nederland geregistreerd zijn. Als met deze gegevens binnenkort een verspreidingsatlas zal worden samengesteld, is voor het eerst in de geschiedenis een betrouwbaar overzicht beschikbaar dat het voorkomen maar ook de achteruitgang van onze bijen mieren en wespen zichtbaar maakt.
Soortenlijst Corversbos 1992. De met een asteriks * gemerkte gegevens betreffen handmatige vangsten, alle overigen zijn verkregen met behulp van een malaiseval
maand juli augustus sept
einddatum vangstperiode 8 11 18 25 1 7 15 22 1
aantal dagen vangstperiode * * 7 7 7 6 8 7 10
APIDAE (bijen en hommels)
Anthidium manicatum 1 v 1* - - - - - - - -
Apis mellifera 68 w - - 19 9 17 - 6 9 8
Bombus hortorum 4 m - - 3 - 1 - - - -
Bombus hypnorum 1 m 1* - - - - - - - -
Bombus lapidarius 1 m 1* - - - - - - - -
Bombus lucorum 1 m - - 1 - - - - - -
Bombus magnus 8 m - - - 4 3 - - 1 -
Bombus pascorum 11 m - - 2 2 2 - 3 1 1
6 v - - 1 - - - - 4 1
165 w - - 44 35 18 1 13 25 29
Bombus pratorum 2 m - - 1 - 1 - - - -
Bombus terrestris 1 m - - - - 1 - - - -
1 v - - - - 1 - - - -
Chelostoma fuliginosum 2 m - 2* - - - - - - -
Hylaeus bipunctatus 1 m - - - - - - - 1* -
Hylaeus communis 5 m - - - 3 2 - - - -
10 v - - - 1 1 - 2 5 1
Lasioglossum calceatum 18 m - - - - 3 - 5 10 -
3 v - - - 2 - - 1 - -
Lasioglossum leucopus 8 m - - 2 2 3 - - 1 -
9 v - - - 7 1 - - 1 -
Lasioglossum leucozonium 27 m - 2* - 8 6 - 3 7 1
6 v - - 2 2 1 - - 1 -
Lsioglossum lucidulum 1 v - - 1 - - - - - -
Lasioglossum minutissimum 1 m - - - 1 - - - - -
2 v - - - 2 - - - - -
Lasioglossum morio 10 m - - 1 1 3 - 3 2 -
11 v - 1* 2 2 3 - - 3 -
Lasioglossum sexstrigatum 5 v - 2* - 1 - 1 - - 1
Megachile willughbiella 1 v - 1* - - - - - - -
Melitta haemorrhoidalis 5 m - - 2 2 1 - - - -
Psithyrus bohemicus 2 m - - - - 2 - - - -
Psithyrus sylvestris 1 m - 1* - - - - - - -
Sphecodes geoffrellus 2 m - - - 1 - - - 1 -
Sphecodes longulus 5 m - - 2 2 - - - 1 -
2 v - - - - - - - 1 1
Sphecodes miniatus 1 m - - - - 1 - - - -
Sphecodes reticulatus 1 m - - - 1 - - - - -
CHRYSIDIDAE (goudwespen)
Chrysis ignita 1 v - - - 1 - - - - -
Cleptes semiauratus 2 v - - - - 2 - - - -
DRYINIDAE (tangwespen)
Anteon fulviventre 1 v - - - - - - - 1 -
Aphelopus atratus 1 v - - 1 - - - - - -
Aphelopus melaleucus 1 v - - - 1 - - - - -
FORMICIDAE (mieren)
Formica fusca 7 w - - 3 2 - 1 - 1 -
Lasus niger 1 w - - - - - - 1 - -
Lasius umbratus 1 m - - 1 - - - - - -
1 v - - 1 - - - - - -
Mysrmica rubra 2 m - - - 1 - - 1 - -
Myrmica ruginodis 6 m - - 3 2 - - - - 1
2 v - - - - 1 - - - 1
Myrmica rugulosa 1 v - - - - - - 1 - -
MUTILLIDAE (mierwespen)
Myrmosa atra 5 m - - 2 2 - - - 1 -
POMPILIDAE (spinnedoders)
Agenioideus cinctellus 1 m - - 1 - - - - - -
Arachnospila anceps 4 m - - - 1 3 - - - -
Auplopus carbonarius 5 v - - 1 - 1 - - 3 -
Caliadurgus fasciatellus 19 m - - 5 10 2 - 1 - 1
6 v - - - 1 1 - - 3 1
Dipogon subintermedius 2 m - - - 1 1 - - - -
3 v - - - - - - - 3 -
Priocnemis cordivalvata 1 m - - - 1 - - - - -
1 v - - - - 1 - - - -
Priocnemis fennica 18 m - - - 5 3 2 4 3 1
2 v - - - - 1 - - - 1
Priocnemis hyalinata 4 m - - 3 1 - - - 1 -
Priocnemis pusilla 2 m - - 2 - - - - - -
SPHECIDAE (graafwespen)
Cerceris quadricincta 1 v - - - - - - - 1 -
Cerceris rybyensis 1 v - - 1 - - - - - -
Crossocerus annulipes 3 v - - 1 - - - 1 1 -
Crossocerus elongatulus 1 m - - 1 - - - - - -
Crossocerus exiguus 1 m - - - 1 - - - - -
Crossocerus pusillus 3 v - - - 2 - - - 1 -
Crossocerus quadrimaculatus 4 m - - - - 1 - - 3 -
Ectemnius cephalotes 1 v - - - - - - - 1 -
Gorytes bicinctus 1 v - - - 1 - - - - -
Mellinus arvensis 1 v - - - 1 - - - - -
Nitela borealis 1 v - - - - - - - - 1
Passaloecus corniger 1 v - - - - 1 - - - -
Passaloecus borealis 3 v - - - - 3 - - - -
Passaloecus singularis 1 m - - 1 - - - - - -
6 v - - 1 4 - - - 1 -
Pemphredon austriaca 3 v - - - - 3 - - - -
Pemphredon inornata 1 m - - - 1 - - - - -
Pemphredon lugubris 1 m - - - - - - - - 1
3 v - - - - - - - 2 1
Rhopalum clavipes 1 m - - - - - - - 1 -
Rhopalum coarctatum 1 m - - - - 1 - - - -
4 v - - 2 - - - - 2 -
Trypoxylon attenuatum 1 m - - - - - - 1 - -
1 v - - 1 - - - - - -
Trypoxylon clavicerum 1 v - - - - 1 - - - -
Trypoxylon medium 1 m - - 1 - - - - - -
VESPIDAE (plooiwespen)
Ancistrocerus trifasciatus 1 m - - - - - - 1* - -
Dolichovespula saxonica 5 m - - 1 2 2 - - - -
1 v - 1 - - - - - - -
6 w - - 3 3 - - - - -
Symmorphus mutinensis 1 m 1* - - - - - - - -
Vespula rufa 3 w - - 1 1 1 - - - -
Vespula vulgaris 61 w - - 7 14 9 1 13 23 14

totaal 634 exemplaren 76 soorten


Opmerkingen bij de soortenlijst

Apidae (bijen en hommels)
De grote verscheidenheid aan plantesoorten in de kruidentuin van het bezoekerscentrum, zowel inheems als exotisch, zou in theorie ook een grote verscheidenheid bloembezoekers moeten aantrekken.
Sociale bijen, verenigd in de subfamilie APINAE (gewone honingbij en de echte hommels) staan bekend als de meest bedrijvige en veelzijdige stuifmeel- en nectarverzamelaars. De omvang van de hommelpopulatie was dan ook enorm. Al bij mijn eerste bezoek aan het Corversbos telde ik op het oog 7 hommelsoorten. Bij andere malaise-inventarisaties in het Gooi (Kalklandje Crailoo, Palmkazerne Bussum) leverden veel lagere aantallen exemplaren en minder soorten op.
De meest interessante hommelgegevens zijn niet eens afkomstig van de zeldzaamste soort, wat in dit geval misschien Bombus magnus zou kunnen zijn; maar juist van de akkerhommel Bombus pascuorum, een van de meest algemene soorten van Nederland. Het voorkomen van een donkere vorm van deze akkerhommel is geen nieuws; Ze stond reeds lang bekend onder de aanvullende naam romanioides. In tegenstelling tot de meer algemene geel/bruin behaarde vorm zijn de dieren voor meer dan de helft gitzwart behaard. Als het zwart zich tevens op de bovenzijde het borststuk aftekent in een driehoek, spreekt men van de variëteit tricuspis. Van de 165 akkerhommelwerksters bleken slechts 11 niet met zekerheid tot de vorm romanioides te kunnen worden gerekend; dat is precies 1/15 deel. De haren onder de vleugelinplant van deze werksters waren niet zwart en niet geel maar donker geel-grijs. Het merkwaardige is echter dat van de 6 gevangen koninginnen er maar liefst 5 tot deze tussenvorm behoorden, en ongeveer de helft van de 11 mannetjes. Bijna alle donkere akkerhommels hadden wel enige zwarte haren tussen het roodbruin op het borststuk. Naarmate het zwart aan de onderzijde van het dier zich meer over de zijden van het lichaam uitstrekte was de driehoekige vlek op de bovenzijde ook groter. Bij ongeveer 40% van de B. p. romanioides-werksters was de vlek duidelijk genoeg om van variatie tricuspis te spreken.
De aardhommelsoorten Bombus terrestris en Bombus lucorum waren in grote aantallen in de tuin aanwezig, wat niet direkt uit de lijst is af te lezen. Vooral honderden mannetjes zaten in een soort trance op de bloemen, en vlogen alleen als het strikt noodzakelijk was. Gebroederlijk naast de gewone hommels zaten overal ook koekoekshommels. De vrouwtjes van koekoekshommels leggen eieren in de nesten van echte hommelsoorten; iedere koekoekshommelsoort heeft een specifieke gastheersoort. Koekoekshommellarven leven van het voedsel dat bestemd is voor de larven van de gastheer, en laten zich volledig door diens werksters verzorgen. Ze kennen dus geen eigen werksterkaste en geen koningin, maar slechts mannetjes en wijfjes, net als alle andere bijen uit de Nederlandse fauna.

Ook onder de solitaire bijensoorten leven er een aantal kleptoparasitair bij anderen: de vier soorten Sphecodes (woekerbijen) die op de lijst staan, leven als koekoek bij graafbijen; de eerste drie bij kleine Lasioglossum (groefbijen) en de laatste bij Andrena (zandbijen). Er werd geen zandbij gevangen, maar dat is ongetwijfeld te wijten aan de late verzamelperiode. De mannetjes van alle woekerbijen komen pas laat in de zomer uit; tegen die tijd zijn de meeste zandbijen al weer verdwenen. Een bezoek aan de tuin in het voorjaar, wanneer wilg en paardebloem bloeien levert beslist een aantal zandbijensoorten op.

Drie van de gevonden bijesoorten soorten behoren tot de markante subfamilie Megachilinae. De niet-parasitaire soorten van deze groep zijn herkenbaar aan de zgn. buikschuier van het wijfje; een borstel van haren aan de onderzijde van het achterlijf, die de zelfde funktie heeft als de korfjes aan de poten van honingbijen. Het achterlijf van de gemiddelde Megachilinae is sterk afgerond en ook de haren van de buikschuier zijn a.h.w. in de cilindervorm meegeschoren. Wanneer men bedenkt dat bijna alle soorten door ronde gaatjes in harde materialen moeten kruipen om bij hun nest te komen, is het niet verwonderlijk dat ze hun stuifmeel niet aan de poten vervoeren. De behangersij Megachile willughbiella is zelf nogal donker gekleurd, maar verzamelt in haar buikschuier voornamelijk lichtgekleurd stuifmeel. Als ze in de bloemkroon van een een Campanula gedoken is heeft het wijfje de neiging om haar helder gele onderkant omhoog te steken; misschien in een poging om een wesp te imiteren? De aanwezigheid van deze bijen wordt in het veld al verraden door opvallend ronde gaten aan de randen van bladeren. De rondjes, die door het wijfje worden uitgeknipt, dienen als "behang" voor de nestholte die ze in vermolmd hout uitknaagt.
De kleine zwarte Klokjesbij Chelostoma fuliginosum vliegt uitsluitend op Campanula, en nestelt in bestaande smalle holten zoals boorgaten of holle stengels van uiteenlopende planten. in de holte wordt een rij nestcellen gebouwd die het wijfje afsluit met een mengsel van klei of zand, gemengd met nektar en speeksel. In de nestopening drukt ze ter camouflage nog wat steentjes in dit mengsel.
De meest opvallende Megachilidae is de wolbij Anthidium manicatum. Ze heeft een helder gele vlektekening en toefjes goudgele haren rond het achterlijf. De Nederlandse naam heeft betrekking op het feit dat voor het nest allerhande plantaardige wolharen worden verzameld.

Maskerbijen (Hylaeus) kiezen net als Klokjesbijen een langwerpige bestaande holte uit om die achtereenvolgens ook in een aantal broedcellen te verdelen. Beide sexen zijn nagenoeg kaal en gitzwart met gele tekening. De vrouwtjes hebben twee gele vlekjes op het gezicht, en de mannetjes dragen een heel "masker" van geel. Samen met de zijdebijen, die niet gevangen zijn maar beslist in de tuin voorkomen, hebben ze uitzonderlijk korte tongen voor bijen. Je zult ze dan ook nooit op diepe bloemen zien, met moeilijk bereikbare nektar: de hier gevonden maskerbijen vliegen o.a. op Reseda en guldenroede.

Chrysididae (goudwespen)
Het verschijnsel nestparasitisme doet zich in alle geledingen van het dierenrijk voor. Goudwespen zijn als larve niet alleen georiënteerd op de voedselvoorraad van andere wespen; ze zijn ook te vinden in nesten van solitaire bijen, en dat terwijl de bijenlarve van stuifmeel leeft en de goudwespelarve in het geheel niet.
Goudwespen vormen een interessante schakel tussen de angeldragers en de sluipwespen; ze kunnen zowel van de voedselvoorraad leven als van de gastheerlarve. In het geval van de metselwesp Ancistrocerus trifasciatus zal de vuurgoudwesp Chrysis ignita eerst de larve van de eerstgenoemde verorberen, om zich daarna pas tegoed te doen aan de voorraad verlamde vlinderrupsen in het nest. Van goudwespenlarven in bijenesten is echter bekend dat zij zich op een parasitaire manier aan de gastheerlarf vastzuigen en deze dus net behoedzaam genoeg uitzuigen dat de bijenlarve in leven blijft, en zelfs zijn hele stuimeelvoorraad nog kan opeten. Goudwespen moeten zich letterlijk in het hol van de leeuw wagen, omdat de angeldragende onvrijwillige gastheren soms onverwacht thuis plegen te komen. De natuur heeft ze daarom uitgerust met een perfekt gouden harnas. Het achterlijf is van onderen zodanig uitgehold dat het borst- stuk er precies in past. Bij gevaar kan de goudwesp zich daardoor tot een ondoordringbaar kogeltje oprollen.
De halfgoudwesp Cleptes semiauratus behoort tot de subfamilie Cleptinae, waarvan alle soorten leven van bladwespen. Deze wesp die voor de helft goudachtig/koperachtig glanst, heeft een normaal gevormd achterlijf. Ze hoeft zich ook niet te kunnen oprollen omdat ze zoekt naar poppen van bladwespen die openlijk aan de bladeren van Ribes-struiken zijn bevestigd. Het wijfje bijt een gaatje in de cocon en met haar telescopische legboor plaatst ze een ei op de daarin aanwezige pop. Het gaatje in de cocon wordt daarna netjes met een speekselsubstantie afgesloten.

Dryinidae (Tangwespen)
Goudwespen en Tangwespen zijn sterk verwant, en worden door wetenschap geplaatst in dezelfde superfamilie; de Chrysidoidea. In Nederland behoren daarnaast nog twee wespenfamilies tot deze groep, die zó onbekend zijn dat er tot op heden geen Nederlandse naam voor bestond. De belangrijkste overeenkomst die deze overigens betrekkelijk kleine families bindt is de half-parasitaire levenswijze. De wijfjes van een van deze families; de Bethylidae, leggen net als gewone wespen en bijen een voedselvoorraad aan, maar de larven leven net als de hiervoor beschreven goudwespen eerst een tijd parasitair op de levende rupsen alvorens ze deze volledig opeten.
Tangwespen vangen uitsluitend Cicaden. Hoe ze dat doen is niet vaak waargenomen, maar de opmerkelijke grijpers (tangen) aan de voorpoten van Anteon fulviventre laten er geen twijfel over bestaan dat het op dezelfde manier gebeurt als bij bidsprinkhanen. Het is eerder de vraag hoe de Aphelopus-soorten als volwassen dier in leven blijven. De soorten van dit genus zijn als enige uitzondering niet in het bezit van een tang, maar blijken niettemin de toch zeer krachtig springende dwergcicaden Typhlocybinae te kunnen vangen. Aphelopus atratus en Aphelopus melaleucus zijn de meest algemene soorten van Nederland. Naar alle waarschijnlijkheid is in elk Nederlands loofbos wel een populatie van één van deze soorten aanwezig. Toch zijn veel angeldragerdeskundigen er totaal onbekend mee. Aphelopus-mannetjes behoren met hun 1,5 tot 2 mm. tot de allerkleinste angeldragers. Om ze met zekerheid te kunnen determineren moeten de genitale grijporganen worden uitgeprepareerd. Ook de vrouwtjes van een groot aantal soorten uit andere genera zijn alleen te onderscheiden aan de betanding van het laatste voetsegmentje. Aangezien naast mijzelf niemand in Nederland, en slechts een handjevol geïnteresseerden in de wereld bereid is zó ver te gaan met determineren, is de hoeveelheid onzekere soorten, varianten en dus ook naamswisselingen hier groter dan in enig andere angeldragerfamilie in Nederland.

Formicidae (Mieren)
Het is misschien niet voor iedereen even vanzelfsprekend, maar mieren zijn echte angeldragers. De bewering dat mieren steken gaat in z'n algemeenheid te ver. Hooguit een zeldzaam groepje primitieve soorten (Ponerinae) is in het bezit van effektieve angel. Bij alle overige mieren is de angel een ondergeschikte rol gaan spelen, en produceren de gifklieren een bijtend zuur dat ver weg kan worden gespoten. Dit zuur geeft in de wond, die de werkster met haar kaken in onze huid bijt, de illusie van een steek. Wijfjes (koninginnen) van het genus Myrmica hebben een duidelijk waarneembare angel, die echter zo gedegenereerd is dat ze er nauwelijks iets mee kunnen uitrichten. Van de drie gevangen soorten is Myrmica rubra het meest gebonden aan vochtig terrein, en Myrmica rugulosa aan zeer droge zandterreinen. Myrmica ruginodis houdt van een matig vochtgehalte, en is dan ook zowel in het hele land als in deze tuin de meest talrijke soort.
Formica fusca is een van de gewoonste bosmieren. Ze is niet rood gekleurd zoals de wat forsere soorten, maar matzwart, en de werksters gaan wat minder gedisciplineerd op pad dan de rode soorten, dus de keurige mierenpaadjes zullen we bij deze grauwzwarte mier tevergeefs zoeken. Ze zijn wél erg aktief als bladluizen-veehouders. Lasius niger met de Nederlandse naam zwarte wegmier is zo'n beetje de mus onder de mieren. Het beest is in elke tuin of park te vinden, en op bepaalde warme zomerdagen kruipen de mannelijke en vrouwelijke dieren, al of niet ontdaan van hun vleugels, op werkelijk iedere vierkante meter van ons hele land. De gele schaduwmier (Lasius umbratus) laat haar broed verzorgen door o.a. de zwarte wegmier. De koningin dringt een nest binnen en verdrijft de wegmierenkoningin. Het wegmierenvolk wordt niet echt verstoord, maar vanaf dat moment worden er alleen nog eieren gelegd door de schaduwmier. De wegmierenwerksters verzorgen de vreemde eieren en larven, en sterven langzaam uit in het nest.

Mutillidae (Mierwespen)
Zoals uit de Nederlandse naam al kan worden afgeleid, lijken de wijfjes van Myrmosa atra op werksters van mieren. Ze zijn precies even groot en net zo gekleurd als rode bosmieren. Zelfs de glansvlek op het achterlijf van de mieren is perfekt nagebootst door een toefje witte haren. Deze vermomming in de gedaante van een gevaarlijke bodembewoner geeft het voordeel van een ongestoord bestaan. De wijfjes van mierwespen zijn, geheel in stijl, niet in het bezit zijn van vleugels. Nu hebben ze die ook niet nodig omdat hun voornaamste opgave bestaat uit het binnendringen van bodemnesten: Ook deze familie van angeldragers heeft zich toegelegd op een vorm van nestparasitisme. De bodemnestjes die Myrmosa zoekt zijn voornamelijk van kleine graafbijen en graafwespen. Onder de bijen komen de meeste groefbijen (Lasioglossum) van de lijst in aanmerking, en als mogelijke gastheren onder de graafwespen moet gedacht worden aan de kleinere Crossocerus-soorten. Over het parasitair gedrag is niet veel bekend, maar verondersteld mag worden dat er enige gelijkenis bestaat met het gedrag van goudwespen. De mannetjes schijnen veel talrijker te zijn dan de vrouwtjes. Het is mogelijk dat de getalsverhoudingen dichter bij elkaar liggen dan men vermoedt, omdat de gevleugelde mannetjes vaker in het net terecht komen dan de kruipende vrouwtjes.

Pompilidae (Spinnedoders)
Spinnedoders, ook wel wegwespen genoemd vanwege hun gewoonte om zich voort te bewegen over vlakke bodems, staan als familie ver van alle andere angeldragers af. Het gedrag van de slanke vrouwtjes met hun lange achterpoten is onmiskenbaar; beurtelings een stukje rennen, dan nerveus met de half opgeheven vleugels wapperen en zo nu en dan een heel kort stukje over de grond vliegen. De meeste soorten zijn simpel mat-zwart gekleurd met een rood achterlijf. De eerste twee spinnedoders van de Corversbos-soortenlijst; te weten Agenioideus cinctellus en Arachnospila anceps zijn de enige vertegenwoordigers van de subfamilie Pompilinae. Het voornaamste verschil met de overige soorten (allen Pepsinae) zit in de achterschenen van de wijfjes, die bij hen gewoon cilindrisch zijn met enige doorntjes, terwijl de achterschenen van de Pepsinae een bijna dakpansgewijze zaagstruktuur vertonen.
Pompilinae spinnedoders graven in de regel hun eigen nest, en bezitten daarom aan de voorpoten een rij extreem lange borstelharen waarmee ze in korte tijd grote hoeveelheden zand kunnen verzetten, Pepsinae zoeken liever een bestaande holte om hun voorraad spinnen in op te bergen zoals slakkehuisjes, holle stengels of als het moet zelfs een simpele spleet onder een aardkluit. Een opmerkelijk verschil tussen de spinnedoders en andere graafwespen is gelegen in de volgorde waarin ze te werk gaan: gewone graafwespen (Sphecinae) zoeken net als bijen eerst een geschikte plaats voor het nest om van daaruit op jacht te gaan; terwijl bijna alle spinnedoders liever eerst een geschikte prooi zoeken om daarna in de direkte omgeving een nestruimte te zoeken. De spinnen waarmee je ze vaak ziet slepen zijn dan ook overdreven groot in verhouding tot de wesp. Auplopus carbonarius is, zoals de naam al zegt, een gitzwarte wesp en één van de weinige spinnedoders die nestjes metselt van klei. De mannetjes met hun witte maskertjes en de veel grotere wijfjes lopen op en neer over zonbeschenen muren. In een holte van de muur of onder de dakrand wordt een groepje tonvormige nestcellen gemetseld met een gemiddelde lengte van 1 cm. In een volgend jaar is het mogelijk dat in dezelfde leemnestjes een eveneens diepzwarte spinnedoder verschijnt; Dipogon subintermedium. Deze soort is kleiner en glanzender, met fraaie donker getekende vleugels die onder een bepaalde hoek een haast metaalblauwe glans hebben.
Van de Priocnemis-soorten is P. cordivalvata de zeldzaamste, en P. pusilla is eveneens niet algemeen. Er is nog te weinig bekend over de leefgewoonten van onze spinnedoders om te kunnen verklaren waarom beide soorten hier en in de nabij gelegen militaire terreinen van Bussum vaste bewoners lijken te zijn. De meest in het oog springende overeenkomst tussen beide terreinen is de aanwezigheid van forse eiken, en men vindt deze wespen opvallend vaak onder eiken over dode bladeren lopen.

Sphecidae (Graafwespen)
Nóg meer dan de laatstgenoemde soorten van de vorige familie is de op bladluis jagende graafwesp Pemphredon austriaca een heel bijzondere vangst. Tot nu toe werd deze zwarte wesp met haar eironde achterlijf op een ragdun steeltje éénmaal in Nederland aangetroffen. Pemphredon-vrouwtjes nestelen in bestaande holten zoals verlaten rietgallen (b.v. Pemphredon inornata) of knagen tunnels in vermolmd hout (Pemphredon lugubris), maar P. austriaca schijnt een voorliefde te koesteren voor oude eikebladgallen (Andricus collari). Ook van deze soort zijn in de Kolonel Palmkazerne te Bussum dit zelfde jaar voor het eerst een paar exemplaren met de malaiseval gevangen.
Het genus Passaloecus leeft ook van bladluizen, nestelt in veel gevallen ook in verlaten gallen en behoort tot dezelfde subfamlie als Pemphredon (Pemphredoninae). Enkele soorten sluiten hun nest af met een propje hars, dat vervolgens ingelegd wordt met zandkorrels etc. Veel belagers worden hierdoor misleid maar Passaloecus corniger weet ze tóch te vinden, en verplaatst de inhoud naar haar eigen nest. Van de overige graafwespen broeden Trypoxylon, Rhopalum en Nitela ook in bestaande holten. Aan Trypoxylon en Rhopalum is dat goed te zien; hun achterlijf is sterk verlengd. Trypoxylon is gespecialiseerd in spinnen, Rhopalum in vliegen en Nitela in stofluizen (Psocoptera).
De grote Mellinus arvensis met haar twee gele achterlijfsbanden is op zand en heideterreinen een gewone verschijning. Ze graaft nesten in los zand en vangt allerlei middelgrote vliegen.
Ectemnius cephalotes is de zwaarste van de hier gevonden graafwespen; tot 17mm. lang, met een reusachtig grote kop en buitensporig krachtige kaken. De afmetingen van de kaken houden niet direkt verband met de vliegen die zij verzamelt voor haar kroost, maar eerder met het harde hout waarin ze nestgangen knaagt.
De veel kleinere Crossocerus-soorten lijken als twee druppels water op Ectemnius, en vangen ook vliegen, maar graven op een na, Crossocerus annulipes, nesten in het zand.
Het genus Cerceris heeft een heel markant uiterlijk; met hun uit ringen opgebouwde achterlijf lijken ze op slanke Michelinmannetjes. Het grootste deel van de soorten, waaronder Cerceris quadricincta vangt snuitkevers, maar Cerceris rybyensis legt zich toe op het vangen van volwassen graafbijen zoals Andrena en Lasioglossum.
Tenslotte heeft Gorytes bicinctus zich gespecialiseerd in schuimcicaden. Een fraai stukje taakverdeling in de natuur wanneer men bedenkt dat dit juist de enige cicadenfamilie is die niet door tangwespen wordt geparasiteerd.

Vespidae (Plooivleugelwespen)
Over deze familie is nauwelijks iets opvallends te melden; de meeste aanwezige soorten zijn algemene, sociaal levende Vespinae (papierwespen). De meeste soorten kennen een werksterkaste met koningin. Ze maken grote papiernesten van losgeknaagd en tot pap gekauwd hout. Vanwege hun voorliefde voor zoete voedsel, o.a. gegiste vruchten, vallen ze de mens lastig in de nazomer en kregen daarom de bijnaam limonadewespenen. De gewoonste soort, Vespula germanica, was in de kruidentuin het talrijkst.
Ancistrocerus trifasciatus en Symmorphus mutinensis behoren tot de subfamilie Eumeninae (metselwespen), waarvan de vrouwtjes ieder hun eigen nest maken. De vrouwtjes van beide soorten zoeken een bestaande nestholte die na aanbrengen van een voorraad rupsen en een ei afgesloten wordt met klei. Andere in Nederland voorkomende metselwespen maken keurige urntjes of schoorsteentjes van klei en speeksel.

Ten slotte
Hoewel de gehele inventarisatieperiode nauwelijks twee maanden heeft geduurd is een resultaat van 76 soorten heel behoorlijk te noemen. Het is zeer waarschijnlijk dat na een langere periode van onderzoek er minstens 100 gevonden kunnen worden. Aangezien de exercitieterreinen van de Kolonel Palmkazerne te Bussum in onbruik zijn geraakt en onlangs voor dienstgebouwen plaats moesten maken, herbergt het Corversbos nu nog de enige bekende Nederlandse populatie van betekenis van de uiterst zeldzame graafwesp Pemphredon austriaca. In het komende seizoen kan gericht aandacht worden besteed aan de vermoedelijke nestgelegenheid van deze graafwesp; nl. eikebladgallen. Onder de akkerhommels uit de malaiseval blijkt de meerderheid tot het ras romanioides te behoren. In het seizoen 1993 zal onderzocht moeten worden of deze donkere kleurvariant specifiek in de beschaduwde delen van de tuin vliegt of zich ook in de zonnige open ruimte ophoudt.