Rapportage KNNV afdeling Lelystad uitgebracht aan gemeente Lelystad, afd. openbaar groen, 1986.

Toelichting bij de soortenlijst.

De soortenlijst van angeldragende vliesvleugeligen in Zanddepot A72/72 heeft in 1986 een aantal wijzigingen ondergaan ten opzichte van de twee voorgaande jaren. Ten eerste is het totaal van waargenomen soorten met ongeveer 30 nieuwe uitgebreid; van rond de 70 tot meer dan 100. Daar is tegenover te stellen dat een vergelijkbaar aantal andere soorten, eveneens ongeveer 30, dit jaar niet meer is waargenomen. Ze zijn voor de volledigheid wel vermeld in de tabel. We blijven dus op een aantal van ongeveer 70 bijen, mieren en wespen staan.
Het afgelopen jaar is intensiever gewerkt met de vangtent. De toename van het aantal soorten is dan ook voornamelijk te danken aan deze vangtent. In totaal zijn slechts 8 van de 71 soorten dit jaar niet met de tent gevangen. Van die 8 waren de meesten geen onbekenden voor het zanddepot; alleen de Bethylidae (merkwaardige, afgeplatte wespjes) werden hier nooit eerder gevonden. Zij werden gesleept op de bladeren van Klein hoefblad en tussen Reukloze kamille.
Bethylus cephalotes en Bethylus fuscicornis zijn nogal gebonden aan deze laagblijvende planten omdat de rupsjes die zij beparasiteren zich daar blijkbaar ophouden. Bethylidae zijn blijkbaar niet zeldzaam maar desondanks vrij onbekend. Dat is waarschijnlijk aan hun formaat (± 4 mm), aan de lage verblijfplaats en aan hun onopvallende gedrag te danken.

De vangtent is in twee opzichten anders gebruikt dan voorgaande jaren: ten eerste is de tent voor het eerst gedurende het hele vangseizoen in bedrijf geweest (in 1984 slechts een week lang, in 1985 alleen tijdens zonnige perioden). Ten tweede heeft de tent op één vaste plaats gestaan en niet, zoals in voorgaande jaren, tijdens het vangseizoen enkele malen verplaatst om de meest gunstige locatie te zoeken. We hebben de plaats gekozen die in 1985 enkele verrassende vangsten opleverde; n.l. naast een amandelwilgenbosje ten noordwesten van het terrein, in de buurt van de vogelobservatiehut.

De aaneengesloten vangperiode van half maart tot begin november geeft een duidelijk beeld van de vliegtijden. Door nauwkeurig bijhouden van aantallen vergaarde exemplaren kunnen we grafieken opstellen, die het opkomen en verdwijnen van een soort gedurende het jaar illustreren. Dat geeft o.a. informatie over de relatie tussen weersgesteldheid en vlieggedrag. Op de lange termijn kan deze methode objektiever aantonen of een soort in het gebied toeneemt of afneemt dan incidentele veldwaarnemingen.
De plaatsing van onze tentval naast een wilgebos was enerzijds erg gunstig, maar omdat we enige soorten die van open terrein houden niet zijn tegengekomen zal in 1987 een tweede val geplaatst gaan worden op een open, liefst zanderig gedeelte van het zanddepot. Daarnaast zal waarschijnlijk weer met bodemvallen gewerkt worden, zodat de mierenpopulatie beter kan worden geobserveerd. De mierenvangsten dit jaar bestonden uit wat mannetjes en een werkster van steekmiertjes (Myrmica), en de overbekende Zwarte wegmier (Lasius niger) die werkelijk overal in Nederland zeer algemeen is.

We kunnen weinig afleiden uit de gegevens van de vangtent als we het over knoopmieren hebben. Naar eigen ondervinding kan ik zeggen dat gevleugelde dieren zich vlak voor de bruidsvlucht liever ophouden op dezelfde plaatsen als Bethylidae; namelijk vrij laag, op het gebladerte van bijvoorbeeld Klein hoefblad. Het lijkt voor deze trage vliegers rond die tijd niet erg aantrekkelijk om vrij door het open veld te fourageren. Werksters van knoopmieren komen maar zelden in de vangpot boven in een vangtent terecht. De zwarte wegmier bewijst dat het zeker niet onmogelijk is voor een (ongevleugelde) werkster om tot in de nok van de bijna twee meter hoge tent te klimmen, maar knoopmierwerksters lijken daar niet erg van te houden.

Buiten het feit dat er niet met bodemvallen werd gewerkt is dit jaar ook geen bladstrooisel onderzocht. In 1985 leverde dit de soort Aphelopus serratus op: een tangwespje (Dryinidae) waarvan de vrouwtjes i.t.t. de meeste andere tangwesp-genera, geen tangen aan de voorpoten bezitten.
In 1986 heeft de vangtent voor het bosje gestaan waar het voorgaande jaar de bladaarde is verzameld waaruit deze zeer kleine wespjes werden opgekweekt. Des te merkwaardiger is het dat deze soort ontbreekt en anderzijds wél twee andere tangloze tangwespen in de val terecht zijn gekomen: Aphelopus atratus en Aphelopus melaleucus. Alle drie parasiteren ze op diverse soorten Typhlocybinae cicaden.
Over de andere tangwespen kan vermeld worden dat Anteon flavicorne (det. prof. M. Olmi) nieuw was voor Nederland en dat deze soort dit jaar ook in Hasselt (Overijssel) is gevangen met een vangtent. Er is echter een probleem met de soort: hij is niet echt goed te onderscheiden van Anteon arcuatum, en zou daar best wel eens een forsere, bleke vorm van kunnen zijn. Gastheeronderzoek zal het antwoord hierop moeten geven.
Anteon pubicorne is een algemenere soort, maar die heeft zich niet laten zien. Dat mag vreemd genoemd worden, want de cicaden waar hij zich op richt, zoals Psammotettix- en Macropsis-soorten zijn ruimschoots aanwezig. Nu moet wel gesteld worden dat de terreinen in Nederland waar A. pubicorne massaal gevangen werd, droger en vooral zanderiger zijn. Van veel Dryinidae werd lang gedacht dat ze zeldzaam waren. Dat blijkt nu voor een aantal soorten wel mee te vallen. Over hun relatie met cicaden is nog veel te ontdekken.

Goudwespen zijn nog uiterst spaarzaam over Flevoland verspreid. De halfgoud/halforanje gekleurde Cleptes semiauratus was de enige die zich voor het tweede achtereenvolgende jaar toonde. C. semiauratus is afhankelijk van de aanwezigheid van bladwespen. Deze bladwespen uit het Nematus ribesii-complex zijn op hun beurt weer aangewezen op Ribes-struiken; die naar mijn weten ontbreken in het zanddepot. Hier treedt weer zo'n onverklaarbaar fenomeen op: van de ene wesp lijkt de gastheer en diens waardplant in het terrein te ontbreken, terwijl van de andere goudwespen de gastheren overvloedig aanwezig zijn, maar zij zelf niet werden waargenomen. Werkelijk alle (stengelbewonende) graafwespen die voor Omalus auratus worden opgegeven als gastheer zijn hier talrijk: Trypoxylon attenuatum, Pemphredon lethifer, Pemphredon inornata en Rhopalum coarctatum, maar de goudwesp toont zich niet meer. Op Trichrysis cyanea zouden deze soorten overigens eveneens veel aantrekkingskracht kunnen uitoefenen. Als intensiever gezocht zou worden zit de kans erin dat deze kleine blauwe goudwesp, die op de Houtribhoogte relatief algemeen is, hier ook wordt gevonden.
Chrysis angustula heeft net als Omalus auratus niet te klagen over gebrek aan gastheren: De metselwespjes Ancistocerus trifasciatus zag ik vaak boven op de vangtent zitten, aangetrokken door het witte doek.

Wanneer we de lijst systematisch afwerken, komen we vervolgens bij de spinnedoders. In het verslag van 1984/85 is al aandacht besteed aan het afwijkend nestgedrag van de Pepsinae (Priocnemis en Caliadurgus) die in tegenstelling tot de overige soorten geen nesten graven in het zand. Een mooie waarneming is de naar verhouding grote soort Priocnemis coriacea, bekend van de zandgronden in zuidoost Nederland, Vanwege de schaarste aan zandterreinen zullen de nestgravende Pompilinae waarschijnlijk nooit talrijk worden in het depot.

De plooivleugelwespen laten weinig spectaculairs zien. Dolichovespula saxonica en Vespula rufa waren immers al gevonden op schermbloemen aan de Binnenhavenweg tussen het zanddepot en de bebouwde kom van Lelystad.

De graafwespen (Sphecidae) tonen een tamelijk wisselvallig beeld. In veel gevallen van intrede of vertrek uit het terrein kan gesteld worden dat het kleine aantallen individuen betreft, en wel voornamelijk zandminnende soorten. De specifieke halmbezoekers onder de graafwespen zoals Pemphredon, Trypoxylon, Passaloecus en Rhopalum blijven constant in het terrein, en in grote aantallen.
In vorige jaren heeft de vangtent o.a. in de buurt van rode kornoelje (Cornus sanguinea) gestaan; een heester waar het zanddepot werkelijk mee bezaaid is. Het verslag van 1984/85 beschrijft al hoe weinig angeldragers op de bloeiwijzen zijn aan te treffen, terwijl de bladeren druk bezocht worden. Het betrof voornamelijk Trypoxylon en Pemphredon.
Pemphredon-soorten zijn wat moeilijker van elkaar te onderscheiden dan Trypoxylon, daarom heb ik alle Pemphredon-exemplaren verzameld die ik op bepaalde momenten zag. Het merendeel bleken mannetjes te zijn van Pemphredon lethifer: Een zeer algemene soort, doch dit jaar slecht vertegenwoordigd in de vangtent. In tegenstelling tot P. lethifer vingen we meer andere Pemphredon-soorten met de tent dan vorig Jaar. P. lethifer nam met 213 exemplaren af, terwijl de veel grotere P. lugubris in aantal verdubbelde, en de fraaie gepolijste P. inornata van niets naar vijf exemplaren steeg. Ook de kleinere P. morio werd na absentie weer gevangen. De literatuur is niet erg gul met wetenswaardigheden over de soorten. Er wordt in het algemeen slechts voor de hele groep aangegeven dat het nest (in een holle stengel of dood hout) met bladluisachtigen gevuld wordt maar over de soorten individueel wordt geen opgave gedaan van specialisatie. Toch blijkt een duidelijke biotoopkeuze uit deze resultaten. Dit vraagt om nauwkeurige observaties in het veld.
Een ander vraagstuk dat de vangtentlijst opwerpt is het voorkomen van de kleinere vliegendoders. De geel/zwart getekende diertjes, behorend tot het subgenus Crossocerus blijven erg talrijk tussen de vangsten. De aanwezigheid van de meeste soorten is in vergelijking met voorgaande jaren vrijwel gelijk gebleven en enkele soorten zijn nieuw voor het terrein. Het is opvallend dat bij deze wespjes veel minder tot bijna geen mannetjes worden gevonden. De enige uitzondering op de regel vormt Crossocerus wesmaeli die twee keer zo veel mannetjes als vrouwtjes. telt. Wat zou hiervan de reden zijn?. Al deze wespjes behoren in zand te nestelen, maar zand is in de direkte omgeving niet te vinden: Waar bevinden zich deze nesten?
De grotere Crossocerus-soorten, (vallend onder het subgenus Blepharipus) zijn geheel zwart horen wat meer in deze uithoek van het terrein thuis. Zij nestelen in dood hout, iets waar Nederland steeds minder rijk van te bieden heeft, en misschien ook wel daarom niet zo rijk is aan de grotere vliegendoders.
Crossocerus megacephalus die vorig jaar niet meer gevangen was, kwam met 8 vrouwtjes terug, terwijl Crossocerus cetratus en Crossocerus nigritus nieuw waren voor het zanddepot.
De grote geel-zwart gestreepte Ectemnius cephalotes wordt net als Crossocerus cetratus en Pemphredon morio niet vaak in de zeeklei-zône van Nederland (Haf-district) gevonden. Ectemnius vrouwtjes hebben echt vermolmd hout nodig voor hun broed. Een niet te aangeharkt bos is voor hen levensvoorwaarde.
Zandminnende grotere soorten graafwespen als de rupsendoder Ammophila sabulosa en de bijenwolf Philanthus triangulum horen blijkbaar niet in de riet- en wilgenvegetatie van het depot thuis. Het waren vermoedelijk toevallige passanten die, zo realiseer ik me nu, beide op het oostelijk pad werden gevangen, het enige droge en redelijk open terrein met los en tamelijk zuiver zand.

Tenslotte de bijen en hommels: het rietmaskerbijtje (Hylaeus pectoralis) kwam niet eenmaal in de val terecht, tegen 9 exemplaren in 1985. Er is wél een exemplaar met de hand gevangen: deze soort houdt waarschijnlijk niet van bosranden? Riet stond er voldoende omheen. De speurtochten naar overjarige rietgallen, in het voorjaar van 1986, leverden enkele keurig gebouwde nestjes op van deze kleine onbehaarde bij. Alle gallen, waaruit nesten tevoorschijn kwamen, bevonden zich in lage riethalmpjes op de meest oostelijke strook van het terrein. Het riet is hier niet erg fors, en is aan de voet omgeven met grassen en paardestaart (Equisetum arvense).
De zandbijen vertonen hetzelfde patroon als de graafwespen. Soorten die zeer algemeen zijn in dit type terrein blijven door de jaren heen ook constant van aantal, terwijl de soorten die meer bekend zijn van andere typen begroeiing hier slechts als toevallige voorbijganger terecht komen, en nooit in grote aantallen. Het is desondanks toch leuk dat enkele Andrena's gevangen zijn. Als voorbeeld kunnen we Andrena varians noemen, die gastheer is van de wespbij Nomada panzeri. Kleine N. panzeri-vrouwtjes zouden goede gastheren kunnen vinden onder de vrij kleine Andrena ventralis, maar de grotere vorm kwam ook al voor in 1985. In verband met eventueel uitbreiden van het paardebloemen- en Klein hoefblad-bestand noemde ik in het vorige verslag al enkele soorten die mogelijk zouden kunnen verschijnen, behalve Andrena varians zouden dat Andrena nigroaenea en Andrena subopaca kunnen zijn. Alsof het afgesproken was kwamen dit jaar deze soorten ook werkelijk in het terrein voor, inclusief Nomada flavoguttata, de koekoeksbij van A. subopaca. In de lijn van voorspellingen zouden nu bijvoorbeeld Nomada lineola en Nomada goodeniana aangevoerd kunnen worden, nestparasieten van respectievelijk Andrena tibialis en Andrena nigroaenea.

De reusachtige kolonie van Andrena praecox en Andrena clarkella in het noordelijk deel van het depot is merkbaar achteruit gegaan. Naar mijn idee is vooral het aandeel A. clarkella-nesten sterk verminderd; iets dat de malaisevangsten lijken te onderschrijven. Een opmerkelijk verschijnsel is het massaal optreden van Nomada ferruginata-vrouwtjes, fouragerend over de A. praecox-nesten, en van tijd tot tijd binnentredend. Nauwkeurige tellingen kunnen meer vertellen over de vermeende achteruitgang van de kolonie.
Als laatste opmerkelijke vangst mag Megabombus pascuorum genoemd worden. Niet omdat deze soort zo zeldzaam zou zijn. Het tegendeel is waar; de forse roodbruine hommel is overal in Lelystad zo algemeen dat het ontbreken ervan in het zanddepot vragen oproept. Waarom zijn er wel veel werksters van andere hommelsoorten uit de genera Bombus en Pyrobombus, en waarom vangen we nagenoeg geen Megabombus-soorten? Kortom, het voorkomen van soorten in het zanddepot wijst ons op allerlei leemten in de kennis over deze dieren en hun verhouding tot het landschap. De rust in dit stukje landschap waarborgt zuivere observaties.